պատմության տննային առաչադրանք

Համեմատե՛ք հայ ազատականների, պահպանողականների և ազգայնականների գաղափարներն ու տեսակետները, նշե՛ք դրանց առանձնահատկություններն ու ընդհանրությունները
   XIX դարի կեսերին՝ Հայաստանում տեղի ունեցավ՝ սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական փոփոխություններ, որոնց վրա ազդեցություն թողեցին Արևմտյան Եվրոպայում և ռուսաստանում տեղի ունեցող հեղափոխական շարժումները։ Հայաստանում քննարկում էին երկրի ապագան, սոցիալական ու ազգային ազատությունը, եկեղեցու լեզվի հարցերը։ Այս քննարկման արդյունքում ձևավորվեցին՝ տարբեր հասարակական-քաղաքական հոսանքներ, որոնցից ամենա նշանավորն էին՝ պահպանողական ու ազատական(լիբեռալ)։
   Պահպանողականների կարծիքով հայ ժողովրդի կենսունակության աղբյուրը՝ միջնադարյան ավանդական արժեքային համակարգն է։ Առաջնային էին համարում՝ միապետական համակարգի միավորումը, գրաբարյան հայերենը, եկեղեցու բարոյական նկարագիրը։ Նրանք հանդես էին գալիս՝ ամբողջ ազգի անունից, թեև ամենից առաջ արտահայտում էին՝ գյուղացիների, քաղաքի արհեստավորների ու մանր արևտրականների շահերը։ Կարևորում էին հասարակության համար՝ կրթված անհատներ պատրաստելը։ Ճանաչված դեմքերից են՝ Գաբրիել Այվազովսկին, Մարկոս Աղաբեկյանը, գրող Ծերեթելին։
   Ազատական հոսանքը հանդես եկավ՝ հայության եվրոպականացնելու, ավանդական դպրոցը, եկեղեցին բարեփոխելու նպատակով։ Նրանք քննադատում էին առկա եկեղեցին, սակայն հաճախ այն հասնում էր ծայրահեղության։ Ազատամիտները պնդում էին՝ հրաժարվել գրաբարից, և անցնել աշխարհաբարին։ Նրանց մեծ մասը դեմ էր հեղափոխական գործողություններին։ Կարևորում էին ազգի ինքնորոշման հարցը։ Նրանցից նշանավորներն էին՝ Ստեփան Ոսկանյանը, Գրիքոր Օտյանը, Հակոբ Պարոնյանը։
   Ազգայնականները XIX-երրորդ դարի կեսին ամրապնդվեցին՝ ազգայնական և սոցիալիստական ուղղությունները։ Միքայել Նալբանդյանը դարձավ ազգային հեղափոխական-ժողովրդական ուղղության հիմնադիրը։ Նա ուզում էր՝ ազգային արժեքները մոտիկացնել եվրոպական արժեքներին։ Նրա համար օրինակ էր ծառայում ռուսական աբստամբական շարժումը, նպատակն էր՝ հավասար և արդար հասարակարգի՝ սոցիալիզմին հասնելը։

Ո՞րն էր 1862թ. Զեյթունի ապստամբության նշանակությունը: Ձեր կարծիքով զեյթունցիները հաղթեցի՞ն, թե՞ պարտվեցին: Հիմնավորե՛ք ձեր պատասխանը
   Զեյթունի հայությունը՝ XIX-երրորդ դարի կեսերին պահպանում էր՝ իր ինքնավարական վիճակը։ Զեյթունը անվանապես ենթարկվում էր՝ Մարաշի փաշայությանը, սակայն իշխանություններին տարեկան որոշ քանակությամբ հարկ էր վճարում։ Համայնքը ղեկավարում էին չորս տան ու տեր։ Մարաշի շրջակայքում՝ վերաբնակված Չերքեզները և տաս հազարանոց թուրքական բանակը՝ 1860 թվականին հարձակվեցին Զեյթունի վրա, զեյթունցիները ջաղջախեցին նրանց։ Մարաշի Ազիզ փաշան սադրեց 1862 թվականին հայ և մահմեդական բնակչության մեջ հողային վեճեր։ Դրան հետևեց տասերկու հազարանոց զորքի հարձակումը՝ Զեյթունի վրա։ Հայ ամբողջ բնակչությունը կենտրոնացավ՝ Զեյթուն գյուղաքաղաքում։ Աբստամբության ղեկավարն էր՝ Մկրտիչ Յաղությանը։ Ազիզ փաշան շրջապատելով Զեյթունը՝ պահանջեց անհապաղ վճարել հարկը։ Հայերը անտեսեցին նրա պահանջը։ Ազիզ փաշան սկսեց գրոհը մի քանի ուղղությամբ։ Հայերը ցուցաբերեցին հերոսություն։ Թուրքերը կորցնելով 2000 մարդ՝ փախուստի դիմեցին։ Ազիզ փաշանին փոխարինում է՝ դաժան Աշիր փաշան։ Նա իր մոտ է կանչում՝ բանակցելու չորս տանուտերերին, և ձերբակալում նրանց։ Գործին միջամտում են՝ Պոլսի հայոց պատրիարքը և ֆրանսիական դեսպանը։ Հայերը խոստանում են Ֆրանսիային կաթոլիկություն ընդունել, ինչի պահանջ Ֆրանսիան պահանջում է՝ Զեյթունի պաշարման դադարեցումը։ Թուրքերը վախենում են՝ եվրոպական միջամտությունից, և գնում են փոխզիջումների՝ վերացնում պաշարը ազատում ձերբակալներին։ Զեյթունցիները պարտավորվում են վճարել հարկեր, կորցնում են իրենց նախկին կիսաանկախ վիճակը բայց համայնքի ներքին գործերում պահպանում են՝ ինքնուրույնություն։ Զեյթունի աբստամբությունը հայ ազատագրական պայքարի էջերից է, որում հայերը պայքարել են՝ առանձ նահանջելու, առանձ ընկճվելու և հնարավորին չափով պաշտպանել են նրանց՝ դիրքն ու շահերը։