Հայ ազատագրական պայքարը ռուսահայերի կողմից

   Մովսես Սարաֆյանը Աստրախանցի վաճառական էր։ Նա Ռուսական կառավարությանը ներկայացրել էր հայկական հողերի ազատագրական ծրագիր։ Ըստ այդ ծրագրի հայկական հողերը պատք է ազատագրվեին պասկա-թուրքական լծից համատեղ կամավորական ջոկատներով, որոնք կազմված էին հայկական և վրացական կամավորականներից և ռուսական բանակից։ Այդ կերպ ազատագրված հայաստանը պետք է դառնար անկախ թագավորություն, Ռուսաստանի հովանու ներքով։

   Հովսեփ Արղության (1863-1925) Հայ դաշնակցական կուսակցության հիմնադիրներից է։ Նա դասավանդել է Թիֆլիսի հայկական դպրոցներում։ 1889 թվականին անցել էր Արևմտյան Հայաստան, որտեղ ներգրավվել էր հեղափոխական շարժման մեջ։ 1890 թվականին ձերբակալվել է տրապիզոնում, և որպես Ռուսհպատակ հանձնվել էր ցարական իշխանությանը։ Ազատվելուց հետո շարունակել է պայքարը, մասնակցել էր առաջին համաշխարհային պատերազմին։ Առաջի հանրապետության խորհրդարանի անդամ է ընտրվել, ապա խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո մեկնել էր փարիզ, և այնտեղ երեք տարի անց մահացել։

   Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղության (1743-1801) ազգային ազատագրական գործիչ։ 1769 թվականին ձեռնադրվել էր եպիսկոպոս 1773 թվականին դարձել էր ռուսհայոց թեմի առաջնորդ։ 1780 թվականին դարձել էր նաև ղրիմահայերի հոգևոր առաջնորդ։ Նրա օգնությամբ 12600 ղրիմահայ արտագաղթել են Ռուսաստան, հիմնելով հինգ գյուղ և Նոր Նախիջևան քաղաքը։ Հովհանես Լազարյանի հետ կազմում է Հայաստանի ազատագրության և հայ-ռուսական դաշնագրի 18 հոդվածից կազմված մի նախագիծ, որում առաջարկում է Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև կնքել հավիտենական դաշինք։ Ըստ դրա ռուսները Հայաստանում ունենալու էին մի որոշ քանակի զորք, հայոց թագավորը ընտրվելու էր ռուսական կայսրի կողմից։ Մայրաքաղաքը պետք է դառնար Անին կամ Վաղարշապատը, Կասպից ծովի ափին Հայաստանին տրամադրել նավահանգիստ, կալվածքները վերադարցնել նախկին հողատերներին, սակայն գյուղացիները լինեին ազատ։